In deze rubriek wordt telkens een oud of nieuw, bekend of minder bekend boek met een Joods thema besproken dat het verdient gelezen te worden. Deze keer de net verschenen (2022) biografie Etty Hillesum, het verhaal van haar leven, van Judith Koelemeijer.
Op 4 mei vorig jaar werd in het kader van Nationale Dodenherdenking een documentaire over Etty Hillesum, getoond op NPO. Deze documentaire die schrijfster en journaliste Judith Koelemeijer maakte, was onderdeel van het grotere project om een biografie over Hillesum te schrijven. Etty Hillesum was een jonge vrouw die tijdens de Tweede Wereldoorlog (die ze helaas niet overleefde) een dagboek bijhield, dat later bekend zou worden als Het verstoorde leven. Koelemeijer laat met haar biografie zien welke eigenzinnige ideeën deze vrouw had over het leven en de oorlog.
Geestelijk levenVoordat Koelemeijer hoofdstukken wijdt aan Etty´s persoonlijkheid en gedachtengoed, behandelt ze uitgebreid haar jonge jeugdjaren en de geschiedenis van haar familie. Dit biedt een inkijkje in hoe Etty’s leven eruit zag vóór de oorlog. Uit de biografie wordt ook duidelijk dat hoewel Etty zich sterk aangetrokken voelde tot een ‘geestelijk leven’ (een leven met boeken, denken en het vergaren van wijsheid), zij ook weer geen heilige was. Zo is er de liefde met de uit het dagboek bekende, uit Duitsland gevluchte handlezer Julius Spier, die van grote invloed zou zijn op haar denken. En we lezen over de verhouding die ze gelijktijdig had met ‘Pa Han’ , de man bij wie zij inwoonde.
Massenschicksal
Etty is misschien wel het meest bekend geworden door de manier waarop zij zich tot de wreedheden van de oorlog verhield. Dit deed zij door naar een zogenaamde ‘binnenwereld’ toe te keren. Koelemeijer laat Etty hier zelf aan het woord: “Dit is de enige plek, waar men beginnen kan, bij zichzelf, in zichzelf, en die weg tekent zich steeds duidelijker voor me af”. Een facet van deze houding was dat Etty probeerde geen haat te voelen voor individuele Nazi’s, maar ze te zien als slachtoffers van een systeem. We lezen ook over wat Etty zelf het Massenschicksal noemde. Hiermee bedoelde ze het massale lot van de Joden in de Tweede Wereldoorlog. Ze vond dat ze zich niet aan dit lot mocht onttrekken door te vluchten of onder te duiken. Daarachter zat een bepaalde logica: de Duitsers hadden van tevoren precies bepaald hoeveel Joden er op transport moesten. Als zij niet ging moest iemand anders in haar plaats. Daarnaast was ze van mening dat ze meer van nut kon zijn wanneer ze zich temidden van de mensen bevond, door een arm om een schouder te slaan of iemand moed in te spreken. Etty’s houding was al ten tijden van haar leven niet onomstreden, omdat een deel van haar omgeving vond dat als je je eigen leven kon redden, je dat moest doen. Maar als deportatie haar dood betekende, dan accepteerde Etty dat. De dood hoorde immers onlosmakelijk bij het leven. Omdat ‘naar binnen kijken’, je verzoenen met de omstandigheden en daarbinnen er het beste van maken tegenwoordig een populaire ‘zelfhulpmethode’ is, is Etty in zekere zin ook een moderne figuur geworden.
Joodse identiteit
Over Etty´s verbinding met haar Joodse identiteit is niet veel bekend. Uit haar dagboek en uit de biografie weten we dat ze zich verbonden voelde met het Jodendom als volk, maar over hoe ze zich verhield tot het Jodendom als religie is niet veel bekend. Koelemeijer laat weten dat de familie Hillesum in Etty’s vroege jaren sjabbat en Joodse feestdagen vierden. De enige keer dat een hechte vriendin haar iets over het Jodendom hoorde zeggen was toen ze haar vroeg een beetje vlugger te lopen, waarop Etty antwoordde: “Ja, kind, maar jouw voorouders hebben niet veertig jaar door de woestijn hoeven zwoegen”. Etty had dus in elk geval wel wat kennis van het Jodendom, en had zeker ook een Joods gevoel voor humor.
Voor Etty speelde G-d een belangrijke rol in haar leven. Ze zag G-d als iets dat in haarzelf zat. Je zou kunnen zeggen dat deze manier van kijken een chassidisch aspect heeft (alhoewel Etty zelf zich daar waarschijnlijk niet bewust van was). Want ook in het Chassidisme bestaat het idee dat alles en iedereen in deze wereld behept is met een g-ddelijke vonk. Dat betekent overigens niet -althans in het chassidisme- dat G-d geen bestaan daarbuiten, op zichzelf, zou hebben.
5 sterren
Koelemeijer heeft een heldere schrijfstijl en legt steeds netjes verantwoording af voor wat ze schrijft door middel van uitgebreide bronverwijzing achterin het boek. Op sommige plekken had het boek misschien iets minder gedetailleerd hoeven zijn. Wanneer de auteur bijvoorbeeld schrijft over de rapportcijfers van Etty’s klasgenootjes op het gymnasium, voert dat wellicht wat te ver. Toch is het niet moeilijk om te zien hoeveel research er in dit boek is gestopt en dat Koelemeijer het vermogen heeft gehad om met een heleboel gegevens die ze over Etty verzameld heeft, een vlot doorlopend verhaal te maken. Het NRC gaf deze biografie terecht 5 sterren. Deze biografie van Etty Hillesum is zeker de moeite van het lezen waard!
Etty Hillesum: het verhaal van haar leven van Uitgeverij Balans, uit 2022, is te vinden op bol.com tussen €19,99 (als E-book) en €34,95 (paperback)
