Cultuur & Jodendom

De Joodse Bibliotheek III: Tevje de Melkboer

Door

9 November 2022

In deze rubriek wordt telkens een oud of nieuw, bekend of minder bekend boek met een Joods thema besproken dat het verdient gelezen te worden. Dit keer Tevje de Melkboer van Sjolem Aleichem, uit 1894(!), maar met een nieuwe uitgave uit 2020.

De meesten kennen dit boek als de film Fiddler on the Roof (1971) of de musical Anatevka (voor degenen die te modern zijn voor deze film of musical: wellicht ken je Gwen Stefani’s nummer Rich Girl uit 2004. Dit nummer is een cover van het lied dat in de film steevast voorkomt, genaamd If I were a rich man).

Tevye der Milchiker, zoals de oorspronkelijke Jiddisje titel luidt, is de bekendste roman van de Oekraïense schrijver Sjolem Aleichem (pseudoniem voor Solomon Naumowich Rabinowich). In 2020 gaf uitgeverij LJ Veen Klassiek een nieuwe uitgave van het boek uit, wat zeker een pareltje is geworden. Vertaler Willy Brill heeft met zijn enigszins oud-Hollands taalgebruik de sfeer van Tevje’s wereld goed weten te vangen. Opvallend is ook dat Brill de fonetische, Asjkenazische spelling van de vele Hebreeuwse citaten consequent bij het juiste eind heeft (iets dat je niet altijd ziet in vertaalde boeken met een Joods thema) en origineel vertaald heeft.

Plot
Het verhaal speelt zich af in het fictieve sjtetl Boiberik. Tevje is een vrome melkboer die een heleboel passages uit de Thora en de Talmoed uit zijn hoofd kent. Hij is wat in het Jiddisj ook wel een sjlemazzel wordt genoemd: iemand die het geluk niet bepaald aan zijn zijde heeft. Financieel heeft hij het zwaar. Maar zijn 7 dochters zijn z’n grootste bron van zorgen. Bijna allemaal kiezen zij een andere huwelijkspartner en levenswandel dan vader Tevje verwacht had en graag gezien had. Arme Tevje kan de oprukkende moderniteit, waar rond de eeuwwisseling sprake van was, niet bijbenen. Om een voorbeeld te geven: de traditioneel-Joodse Tevje is het niet gewend dat jongens en meisjes zelf de wens naar elkaar toe uitspreken om met elkaar te trouwen, dus wanneer een jongeman de hand van zijn dochter komt vragen, roept Tevje uit: “Zoiets heb ik nog nooit en nergens gehoord, dat een jongeman zijn eigen sjadchen (huwelijksmakelaar, red.) is!”. Sjolem Aleichem heeft nota bene het verhaal zo opgebouwd dat met de keuze van iedere dochter, de moderniteit een beetje meer binnensijpelt.

Betekenis
Je zou kunnen zeggen dat het grote thema in dit boek is dat een mens maar tot op zekere hoogte controle heeft op hoe het leven verloopt, en hoe die mens ermee omgaat als het niet zo loopt als hij gewild had. Soms kan een goedbedoelde actie waar je niet te lang bij stilstaat, een andere actie in gang zetten die je als onwenselijk ervaart. Wanneer Tevje (die ook wel iets naïefs heeft) bijvoorbeeld bevriend raakt met een jongeman, nodigt hij deze nietsvermoedend bij hem thuis uit voor Sjavoe’ot (het Wekenfeest). Tussen de jongen en een van Tevje’s dochters slaat een liefdesvonk over. Maar de jongeman komt uit een andere sociaal-economische stand dan de armlastige dochter van Tevje. Dit maakt dat de oom van de jongen fel tegen een huwelijk ageert, met alle verdrietige gevolgen van dien voor Tevje’s dochter.

Over de schrijver
Rabinowich werd geboren in 1959 een klein dorpje in Oekraïne. Hij genoot zowel een traditioneel-Joodse als een seculiere Russische opleiding. Hij was een veelzijdig man die tijdens zijn leven ook werkte als docent, zakenman, effectenmakelaar en hofrabbijn(!).Volgens Curt Leviant, die veel van Sjolem Aleichem’s werken vertaalde, poogde de schrijver een realistisch beeld te schetsen van het sjtetl in plaats van een romantisch beeld. Toch vestigde hij nooit direct de aandacht op de duistere kant van de mens en van de wereld. Humor als manier van omgaan met de onmacht die in het leven zit, vormt in zijn werk steeds de leidraad.