“De wereld leunt op drie zaken: op rechtvaardigheid, op waarheid en op vrede. (Spreuken der Vaderen 1:18). In 2020 stonden deze drie zaken onder druk. Reden voor onze redacteur Appie Polak om een column te schrijven over wat hij ziet als de meest essentiële van deze drie: de waarheid.
In al die jaren dat ik meeloop bij Joods.nl heb ik nooit de behoefte gehad om me via een column tot onze lezers te richten. De primaire doelstellingen van Joods.nl zijn om zoveel mogelijk mensen op een eerlijke manier te informeren over het Jodendom in Nederland en in de wereld, over antisemitisme en over Israël. Via onze artikelen lukt het ons om een beter en breder beeld te schetsen van deze onderwerpen. Soms door nieuws te brengen dat niet wordt opgepikt door andere media, of door de juiste context erbij te geven.
Dat ons werk gewaardeerd wordt blijkt uit de steeds groter wordende hoeveelheid bezoekers die onze website en socials trekken. En tot nu toe haalde ik genoeg voldoening uit het verschil dat ik maakte met deze artikelen. Maar de laatste jaren heb ik gezien hoe de maatschappij en het maatschappelijk debat zijn veranderd. Zoveel veranderd dat er m.i. meer nodig is dan het schrijven van artikelen. Vandaar dat ik jullie vandaag mijn eerste column presenteer.
De trend van steeds meer escalerende debatten
Het jaar 2020 was opnieuw een jaar van grote nationale en internationale debatten. Wie kan zeggen geen enkele discussie te hebben gevoerd over een van de volgende onderwerpen: Zwarte Piet/BLM, racisme en immigratie, cancel culture, de genderdiscussie, Trump of Biden en de coronamaatregelen? Om er maar eens een paar te noemen. De onenigheid over deze discussies loopt zo hoog op dat het de onderlinge verhoudingen en onze sociale cohesie steeds verder laat eroderen.
Wat zijn de oorzaken van de steeds verdere escalatie van deze debatten? De opkomst van sociale media is hier zeker debet aan. Constructieve debatten draaien om het vinden van de ‘common ground’, zoeken de verbinding en maken gebruik van nuances. Maar in een tijdperk waarin alles steeds sneller gaat, waarin boodschappen geschreven moeten worden in 280 tekens, of beperkt moeten blijven tot een soundbyte, is weinig ruimte voor nuance.
En hoe zit het met de ‘common ground’? De competitie om kijkcijfers en kliks is moordend. Iedereen met een smartphone en een mening is inmiddels een concurrent geworden van de traditionele media. Extreme meningen en emoties trekken meer aandacht dan nuance. Hiermee is een vicieuze cirkel gecreëerd, waarin de extremere, doorgaans minder gefundeerde meningen, steeds meer aandacht krijgen, wat weer zorgt voor meer spanningen en nog meer extreme meningen etc.
Teveel voordelen van liegen
Hoe draaien we deze vicieuze cirkel om? Ik heb zelf twee manieren in gedachten, en ik ben benieuwd of onze lezers wellicht nog andere oplossingen zien. Allereerst – mensen maken hun keuze op basis van incentives. Dus als media in hun competitie om de kijkcijfers kunnen kiezen tussen een extreme mening die veel aandacht genereert, of een genuanceerde die minder aandacht genereert, zullen ze vaak voor de eerste kiezen. Ik heb overigens een ideetje hoe de nuance zichzelf weer ‘sexy’ kan maken, maar dat bewaar ik voor een andere column.
De tweede manier is door het herwaarderen van het belang van de waarheid als kernwaarde. Wat bedoel ik daarmee? Als kind leren we als het goed is het belang van eerlijk zijn en de waarheid spreken. Het is trouwens ook een zeer belangrijke Joods waarde uit de Thora. Als het goed is krijgen kinderen dat nog steeds mee tijdens hun opvoeding (als ik overigens kijk naar hoeveel jongeren tegenwoordig met een mes rondlopen, is er qua opvoeding ook nog wel wat te winnen). Maar na verloop van tijd komen we er achter dat er voordelen zijn aan het verdraaien van de waarheid. De meest gebruikte leugens zijn misschien wel de ‘leugentjes om bestwil’, en deze white lies zijn niet per definitie slecht en ontwrichtend. “Je ziet er bijna niets van”, “die broek maakt je helemaal niet dik” of “wat een leuk kadootje”, kan juist bijdragen aan de goede vrede.
Maar er zijn ook voordelen aan het verdraaien van de waarheid op een hoger niveau. Je kan met dingen wegkomen omdat je er ‘geen actieve herinnering’ aan hebt, van twee walletjes eten is makkelijker als je liegt en gek genoeg kan het in de politiek en media je populariteit vergroten om te liegen. Hoe groter en gekker de leugen, hoe leuker men het lijkt te vinden. En in deze tijd waarin mensen elkaar het zwijgen willen opleggen, loont het om te liegen over wat je beledigend vindt, om daarmee je zin te krijgen.
Voordelen van de waarheid en plan van aanpak
Wat zijn dan nog de voordelen van de waarheid? Dat is simpel. De waarheid is er voor iedereen. De waarheid verbindt. Met de waarheid spreken bouw je vertrouwen op. De waarheid is gebaseerd op feiten, en als we de feiten blijven volgen en eerlijk discussiëren, dan vinden we die common ground. En wanneer je je committeert aan de waarheid hoef je geen toneel meer te spelen. Niet tegen jezelf en niet tegen anderen. Wanneer je de waarheid accepteert kan je deze een plek geven. Je geeft jezelf daarmee een sleutel om je problemen om te lossen, in plaats van het extern te zoeken.
Ondanks al deze voordelen zijn we dus aangekomen in een tijd dat het eigenlijk té aanlokkelijk is om te liegen. En dat hebben we met elkaar laten gebeuren, door leugens te belonen met onze stemmen, kliks, kijkcijfers en stille goedkeuring. We moeten dit direct aanpakken door twee dingen te doen. Het begint met awareness. Dat we ons realiseren dat de waarheid ons verbindt, en dat we onze maatschappij kapot maken door zoveel leugens te accepteren. Dat ons maatschappelijk debat maar een beperkte hoeveelheid leugens aankan voordat het ons uit elkaar drijft. Een maatschappij is net als een relatie. We zitten samen op deze aardbol en moeten het met elkaar doen. Na een bepaalde hoeveelheid leugens valt het vertrouwen weg en escaleert de relatie.
Het tweede wat we moeten doen is als maatschappij een nieuwe waardering ontwikkelen voor de waarheid en dat begint bij onszelf. Wanneer we iets lezen, zien, horen, beoordelen of vertellen, bedenk dan eerst: klopt dit? Is het waar? Is de bron betrouwbaar, is alles gebaseerd op feiten, klopt de conclusie bij de informatie? Let ook op zogeheten ‘bias’. Wordt y wel echt veroorzaakt door x of is er iets anders aan de hand? Een spurieus verband? Correlatie is niet hetzelfde als oorzakelijk gevolg. En dan: stop met het accepteren van leugens en start calling them out! Laat politici, media, activisten en andere influencers niet meer wegkomen met zomaar wat zeggen. Stop met liken en sharen van dingen waarvan de waarheid niet vaststaat en spreek de brenger van de boodschap hier op aan. Hoe zou de wereld er uit zien als wij dat met elkaar zouden oppakken?
Debatten zouden weer gaan over de inhoud. Argumenten worden uitgewisseld en afgewogen om te kijken welke de beste representatie geeft van de realiteit. En wanneer iemand aan komt zetten met dooddoeners, jij-bakken, of ongefundeerde verwijten, dan komen ze daar niet meer mee weg, tot ze aantonen waarom hun punt inhoudelijk relevant is. Dit vraagt van ons dat we ons kritisch opstellen, maar ook dat we ontvankelijk zijn voor diezelfde kritiek. Als iemand ons bevraagt, sta dan open voor de argumenten van de ander. Je bent immers gecommitteerd aan de waarheid. Het ergste dat er kan gebeuren is dat je je mening inruilt voor een beter gefundeerde mening.
De kans op ontspoorde nationale debatten wordt daarmee een stuk kleiner, en dus ontstaat er meer vertrouwen voor vertrouwen en verbinding. En dat vertrouwen en die verbinding zijn nou net nodig om deze grote debatten op te lossen. Niemand gelooft toch dat Sylvana Simons ons naar een harmonieuze samenleving gaat brengen? Veel politieke partijen, met name die op de flanken, voeden bewust de angst en het wantrouwen. Maar ook media en influencers zien de voordelen van het delen van ongefundeerde extreme meningen. In een verziekte omgeving kunnen de extreme meningen elkaar ongestraft uitlokken, waarmee ze telkens opnieuw ‘bewijzen’ dat er niet te werken valt met de ander.
Media voeden wantrouwen door onzorgvuldige berichtgeving
Alsof dat nog niet genoeg is, vergroten traditionele media het wantrouwen in de politiek, in de maatschappij en in zichzelf, door zelf niet meer kritisch te zijn op wat er gebeurt. Terwijl dit een van de belangrijkste taken van de journalistiek moet zijn. Dat doen ze doordat zij politici niet kritisch bevragen en doordat ze sensatie vaak boven waarheid stellen. Ik ga één recent, redelijk willekeurig voorbeeld geven. Het had net zo goed een van de vele tientallen andere voorbeelden kunnen zien die ik dagelijks voorbij zie komen.
Nog geen twee weken geleden bracht Trouw en daarna tientallen Nederlandse media de volgende kop: RIVM: Negen van de tien coronabrandhaarden in christelijke gemeenten. Wat staat hier letterlijk? Ofwel dat er 10 coronabrandhaarden zijn en dat daarvan 9 in een christelijke gemeente te vinden zijn. Of dat 9 van (elke) 10 brandhaarden in een christelijke gemeente is, dus 90%. Welk van de twee het is blijkt niet uit de titel.
Als we verder lezen zien we dat de titel überhaupt niet klopt. Er was geen sprake van specifieke ‘brandhaarden’, en het ging erom dat 11 van de 42 van wat de onderzoekers zagen als ‘christelijke gemeente’ meer besmettingen hadden dan ze statistisch zouden verwachten. In de top 10 zaten 9 van deze christelijke gemeenten. Maar dit was niet wat er in de kop stond. Het was nog erger: de wetenschappers gaven allerlei verklaringen voor de uitkomst, maar stelden ook geen bewijs te hebben dat het onder christenen meer voorkomt. Niets in de kop was dus waar.
Kortom: een stigmatiserende kop, die olie op het vuur gooit van de anti-religieuzen, en de verbinding en het onderlinge vertrouwen ondermijnt. En dan blijkt dat de kop, en de conclusie, geen enkele fundering heeft. Is het waar dat onder christenen meer corona voorkomt? Misschien wel, misschien niet. Dat weten we nog niet. Maar wat we wel zien is dat media zich niet laat tegenhouden om ongefundeerde conclusies de wereld in te slingeren. Deze kop werd door tientallen mainstream media gedeeld. En we schieten onszelf ermee in de voet. Want wanneer bijvoorbeeld de complotdenkers stellen dat de media liegt en ons angst aanpraat hebben media hierdoor de schijn tegen. Daarmee hebben deze randfiguren een wapen in handen waarmee ze onnodig veel macht uitoefenen en onrust veroorzaken. En hetzelfde geldt voor politici die door media niet kritisch worden bevraagd. Natuurlijk is het ook aan ons om de krantenkoppen met een korrel zout te nemen, maar onze debatten zijn al ingewikkeld genoeg zonder alle ruis die leugens veroorzaken.
Doe mee!
Ik hoop daarom dat jullie allemaal meedoen aan deze beweging, en dat je voortaan dus elke krantenkop, tweet, activistische uitlating en elk argument kritisch benadert. En dat je ook van je eigen waarheden en meningen controleert of ze op feiten gestoeld zijn. Maken wij van 2021 het Jaar van de Waarheid?
Appie Polak (41) schrijft al jarenlang nu en dan artikelen voor Joods.nl . Hij is zijn carrière ooit begonnen als socioloog en is nu business consultant.
