Er is een enorm pijporgel waar de Torah-ark zou moeten zijn, maar verder ziet, klinkt en voelt het Koninklijk Concertgebouw in Amsterdam er elk jaar een nacht lang uit als een synagoge. Dat komt omdat sinds 2015 dit 132 jaar oude etablissement, een van ‘s werelds meest prestigieuze poppodia, jaarlijks een cantorial Hanukkah-concert organiseert.
Een traditie die tot 70 jaar na de Holocaust was onderbroken, helpt om een slinkende en verdeelde gemeenschap met haar glorieuze verleden te verenigen en nieuw leven in te blazen, aldus een artikel in JTA.
Het programma varieert van traditionele nummers als ‘Maoz Tzur’, een 13e-eeuws gedicht, tot ‘Al Kol Eleh’, een Israëlische hit uit 1980. Het overwegend Joodse publiek zingt en klapt mee – een grote misstap bij bijna elk ander concert hier – in een duidelijke poging om verbinding te maken met hun wortels.
“Afgezien van de herdenkingen van de Holocaust, is het een van de weinige momenten waarop je mensen van alle joodse denominaties, van de meest liberale tot de meest orthodoxe, op één plek hebt voor een joodse gebeurtenis”, zei rabbijn Yanki Jacobs, directeur van de Amsterdamse afdeling van de chassidische beweging Chabad-Lubavitch. Naast het orgel is de enige andere voor de hand liggende reden dat de locatie met twee verdiepingen geen synagoge is, de aanwezigheid van prominente plaquettes op de galerijen met de namen van beroemde componisten – waaronder een voor de notoir antisemitische Richard Wagner.
Het hoogtepunt van het evenement is een religieus element waarin Chanoeka-kaarsen worden aangestoken op een menora die een belangrijk symbool is voor deze gemeenschap: een 122 jaar oud zilveren artefact dat verborgen was voor de nazi’s en een exacte replica is van de duurste Chanoeka-menora in de wereld, de 267-jarige Rintel Menorah van Amsterdam.
Het concert was een traditie vóór de Tweede Wereldoorlog, tot de nazi’s er een einde aan maakten en ten minste 75% van de Nederlandse joden in de Holocaust vermoordden. Sindsdien is de Nederlandse joodse gemeenschap er niet in geslaagd haar aantal van voor de Holocaust aan te vullen – er wonen nu iets minder joden in Nederland dan in 1946, volgens een demografisch onderzoek van dit jaar.
Leiders van de ongeveer 30.000 mensen tellende gemeenschap hebben de afgelopen jaren vragen opgeworpen over de toekomstige levensvatbaarheid van hun gemeenschap te midden van toenemend antisemitisme en een cultuur van assimilatie. Ongeveer de helft van de Nederlands-joodse ouders besnijdt hun kinderen bijvoorbeeld niet, blijkt uit een onderzoek uit 2009. Minder dan 25% is lid van een synagoge en de meeste joden trouwen met niet-joden.
Met die gedachte zei Barry Mehler, de expat uit New York die de terugkeer van het Koninklijk Concertgebouw Hanukkah-concert leidde, dat hij het evenement zo had ontworpen dat het bij een zo breed mogelijk scala aan joden paste.
Mehler, 55, die in 1989 naar Amsterdam kwam omdat het het ‘mekka voor homo’s’ was, zoals hij het uitdrukt, organiseert het concert met een mix van humor en muzikale virtuositeit die de groeiende polarisatie hier tussen de religieuze denominaties overstijgt.
Gesteund door het succes van het Hanukkah-concert heeft Mehler, afgestudeerd aan Juilliard en die al decennialang met Europese synagogekoren heeft gewerkt, spin-offs gecreëerd met het Joods Amsterdam Chamber Ensemble, waaronder evenementen op de Israëlische Onafhankelijkheidsdag.
“Ik wil bewijzen dat je door een positieve cultuur een stervende gemeenschap nieuw leven kunt inblazen op een manier die niemand voor mogelijk had gehouden”, zei Mehler.
Sinds Mehler in 2015 de directie van het Concertgebouw overtuigde om de traditie weer op gang te brengen, heeft hij programma’s gemaakt die worden uitgevoerd door gerespecteerde musici – waaronder een professioneel kamerensemble, een cantoraal koor en Nachman, die bekend staat om 20 seconden durende hoge noot. De locatie, geliefd bij gerenommeerde dirigenten waaronder Gustav Mahler en Leonard Bernstein, heeft een unieke akoestiek en een vloeroppervlak van 13.000 vierkante meter.
Mehler maakte zich nooit zorgen dat er voldoende kaartjes gekocht zouden worden: hij ging ervan uit dat het evenement uitverkocht zou zijn. Maar om Nederlandse Joden zover krijgen dat ze de meeste kaartjes kopen, was iets waar hij zich zorgen over maakte. Hij loste het probleem op door te vertrouwen op zijn advertentievaardigheden en veel contacten in de Joodse gemeenschap.
“Ik bedoel, het is het Concertgebouw, er zullen mensen komen”, zei hij. “Ik wilde geen concert ‘over Chanoeka’: ik wilde dat 2000 mensen ‘Maoz Tzur’ zingen samen met uitstekende Joodse muzikanten, zoals je dat alleen kunt ervaren in een plaats als New York.”
Mehler, die in de IT werkt, nam in de jaren negentig het koor van de orthodoxe Rav Aaron Schuster Synagoge in Amsterdam over en werkte ook bij de Reform Jewish Congregation van de stad. Hij was de drijvende kracht achter de wedergeboorte in 2003 van het beroemde Santo Serviço-koor van de Portugese synagoge.
Dit jaar wordt het Chanoeka-concert live gestreamd op 13 december, maar het zal niet fysiek plaatsvinden vanwege sociale afstandsmaatregelen die verband houden met de coronapandemie. Maar Mehler en zijn team zijn intussen al bezig met voorbereidingen voor het liveconcert op 5 december 2021, waarvoor ze ook geld inzamelen om de verliezen als gevolg van de annulering van dit jaar te verzachten.
De symboliek, de locatie en het religieuze aspect van het concert dragen bij aan het aanzien, maar ze lopen ook het risico het evenement pompeus en benauwd te maken, gaf Mehler toe. Hij zorgt ervoor dat dat niet gebeurt, onderbreekt hem met grappen en opmerkingen. tijdens de show van 2018 trad een mannelijke sopraan bijvoorbeeld op terwijl hij een diamanten tiara en roze sokken droeg, en Mehler zette vraagtekens bij de mode-keuze op het podium.
“De muziek is erg professioneel en serieus, maar alles wat er tussenin gebeurt, is een enorme grap”, zei Mehler.
De terugkeer van de concerttraditie was “een verademing”, zegt Mariette Groenenboom, een 60-jarige lerares die lid is van een orthodox-joodse gemeenschap in Amsterdam.
Bij de Hanukkah-concerten “is er een echt gemeenschapsgevoel, zoals iedereen aanwezig is, iets dat erg ontbreekt bij de Nederlandse Joden”, zei ze. “En niet onbelangrijk, er is ook humor, voornamelijk van Barry’s vertelling, maar ook van de andere muzikanten.”
Mehler is openlijk homo, maar hij zei dat dat geen spanning heeft veroorzaakt in zijn werk in orthodoxe synagogen. Orthodoxe rabbijnen die de concerten bijwonen, lijken het daarmee eens te zijn.
“Persoonlijk accepteer ik elke Jood, ongeacht hoe nauw ze de halacha volgen”, of de orthodox-joodse wet, zei Dovi Pinkovitch, een rabbijn uit Chabad-Lubavitch die een synagoge runt in het centrum van Amsterdam. “Gay grappen en dat zijn niet bepaald mijn favoriete genre, maar het is niet erg prominent aanwezig tijdens het concert. Eerlijk gezegd ga ik gewoon niet in op de hele kwestie. “
Voor Pinkovitch “is het interessanter om te zien hoe mensen die niet regelmatig naar de synagoge komen, naar het concert komen, de teksten van het programma lezen en zich inspannen om verbinding te maken met het jodendom.”
Niet iedereen is gecharmeerd van de stijl van Mehler.
David Simon, een activist voor meerdere Joodse doelen die eerder samenwerkte met Mehler aan de concerten, nam vorig jaar afscheid van Mehler. Hij heeft een ander Hanukkah-concert opgezet dat dit jaar plaatsvindt in een Amsterdamse synagoge.
“Barry is toegewijd en heeft veel gedaan voor de culturele scene hier, maar soms is hij gewoon overdreven en lijken de evenementen die hij organiseert een beetje te veel op de Barry Mehler Show,” vertelde Simon aan de Jewish Telegraphic Agency.
De Chanoeka concerten zijn voor veel Joden buiten Amsterdam het enige jaarlijkse Joodse evenement waarvoor ze naar de hoofdstad zullen reizen, zei Ronald Nyhout, een 69-jarig lid van de Joodse Gemeenschap van Leiden, een stad op ongeveer 65 kilometer afstand. ten zuiden van Amsterdam.
“We hebben hier een Joods leven,” zei hij, “maar de concerten zijn gewoon uniek.”
Ontvang gratis onze nieuwsbrieven!
