Laureen Nussbaum, geboren als Hannelore Klein, en nu 92, is een van de weinige mensen die nog in leven is die Anne Frank persoonlijk heeft gekend.
Het gezin Klein woonde in dezelfde Amsterdamse wijk als Anne Frank en haar ouders en zusje, en de vader van Anne, Otto, was getuige op haar huwelijk in 1947. Na de oorlog heeft Otto Frank maandenlang geprobeerd zijn dochters, Anne en Margot, te vinden die waren gedeporteerd naar Bergen-Belsen. Met de man van Nussbaum, Rudi, ging Otto elke dag naar het treinstation met foto’s van zijn kinderen in de hoop op nieuws over hun lot.
‘Ze lieten die foto’s zien en vroegen aan iedereen:’ Kende je deze vrouw toevallig? Weet je of je deze meisjes toevallig kende? ” Zei Nussbaum in een interview met het Jewish Telegraphic Agency. “En zo hebben ze zich verbonden.”
De inspanning was uiteindelijk voor niets. Van de 100.000 Nederlandse joden die tussen 1942 en 1945 uit Nederland werden gedeporteerd , overleefden slechts 5.200. Rudi’s moeder, noch de Frank-dochters waren onder hen.
Maar de hele Joodse familie van Nussbaum heeft het overleefd. In haar nieuwe memoires, ” Shedding Our Stars: A Story of Hans Calmeyer and How He Duizenden families als de mijne gered ” (geschreven met Karen Kirtley), concentreert Nussbaum zich minder op haar beroemde vriend dan op Calmeyer, de weinig bekende Duitse ambtenaar die redde haar familie.
“Er is zoveel gemaakt van Schindler, die 1200 Joden heeft gered, en mensen leven echt door hem en maken hem een held,” zei Nussbaum, sprekend over Oskar Schindler, de Duitse fabriekseigenaar vereeuwigd in de Oscar-winnende film “Schindler’s List”.
”En ik vond dat Hans Calmeyer, die meer mensen heeft gered, te onbekend is in de wereld. Er zijn boeken over hem in het Nederlands en Duits, maar niets in het Engels, behalve een citaat van Yad Vashem toen hij in 1992 tot Righteous Among the Nations werd uitgeroepen – maar dat zijn slechts vier regels. En ik dacht dat het tijd werd dat mensen meer over hem weten.”
Calmeyer was een Duitse advocaat die vanaf maart 1941 werd aangewezen om zaken te beoordelen waarin over de joodse status van een persoon werd getwijfeld. Hij betoogde met succes aan zijn superieuren dat individuen hun joodse status zouden moeten kunnen betwisten als niet bewezen kon worden dat hun grootouders joden waren.
Tijdens zijn ambtstermijn beoordeelde Calmeyer 5.600 van dergelijke verzoekschriften en krijgt daarvoor credit voor het redden van duizenden Joodse levens.
“In tweederde van de gevallen besloot hij ten gunste van de indiener, wetende dat hij werd bedrogen,” vertelde Nussbaum aan JTA, wat betekent dat Calmeyer het voor indieners gemakkelijker maakte om te beweren dat ze niet Joods waren. “Hij liet zich bedriegen.”
Nussbaum werd geboren als Hannelore Klein in Frankfurt, Duitsland, in 1927. Zelfs als kind was ze zich scherp bewust van het toenemende antisemitisme in haar geboorteland. Eén jaar mochten joodse kinderen niet langer lessen bijwonen met niet-joodse kinderen en werd Nussbaum gedwongen een aparte ingang naar haar school te gebruiken. Het meisje dat elke dag met haar mee naar school liep, zou niet meer met haar mee lopen.
“Het was vrij voelbaar”, herinnert Nussbaum zich.
De familie Klein vluchtte in 1936 naar Amsterdam, waar ze in de buurt van de familie Frank gingen wonen. De Duitsers vielen binnen in 1940, en in 1942 moesten Joden zich registreren bij de autoriteiten en gele sterren op hun kleding dragen. In juni van dat jaar begonnen de deportaties.
Die zomer doken de familie Frank onder in het achterhuis dat Anne beroemd zou maken in haar dagboek. Maar de Kleins waren ‘Calmeyer-joden’ geworden en konden openlijk blijven leven.
Calmeyer verklaarde de moeder van Nussbaum ‘niet joods’ en zij mochten de gele sterren op hun kleding verwijderen. Met hun nieuwe wettelijke classificatie kon het gezin zich vrij bewegen.
“Het was niet waar, mijn moeder was half-joods,” zei Nussbaum. “Maar toen hij het eenmaal had geregeld, waren we waterdicht.”
Hoewel haar familie niet gedwongen was zich te verbergen, was haar toenmalige vriendje en toekomstige echtgenoot dat wel. Daarom was ze niet verrast om te lezen over de beschrijving van Anne van haar onderduikleven.
“Ik was er zo dicht bij geweest”, zei Nussbaum. “Ik had mijn vriend Rudi zien onderduiken en ik had voor een ander stel gezorgd – ik wist precies hoe het was om ondergedoken te leven. Dus ik vond dit niet erg wereldschokkend. Wat voor mij echt belangrijk was, was om een jongere zichzelf zo goed te horen uiten. “
De Nussbaums verhuisden uiteindelijk naar de Verenigde Staten nadat Rudi zijn doctoraat in de kernfysica in 1954 voltooide en eindigden in 1959 in Portland, Oregon.
Nussbaum was een geleerde in de Duitse taal en literatuur, promoveerde aan de Universiteit van Washington en trad toe tot de faculteit van de Portland State University, waar haar expertisegebieden gericht waren op Duitse literatuur en Duitse schrijvers in Nederland. Het grootste deel van haar studie is gericht op Anne.
Ze schreef het nawoord voor Anne’s roman ‘ Lieve Kitty ‘, die alleen in het Duits is gepubliceerd, en ze heeft haar frustratie geuit dat de versie van het dagboek van Anne die Otto publiceerde werd aangepast en veranderd van de versie die Anne zelf had voorbereid voor publicatie.
“Toen ik dat ontdekte, was ik erg van streek dat hij dat had gedaan,” zei Nussbaum. “Omdat niemand het recht heeft om met de tekst van iemand anders te knoeien, of die ander nu een kind is of niet. De laatste versie van de auteur is wat mensen moeten lezen. En dus sta ik al een kwart eeuw op mijn zeepkist en predik ik het evangelie van de herziene versie van Anne.”
Nussbaums memoires staan hier niet bij stil, maar focussen in plaats daarvan op haar eigen leven en dat van de man die haar familie redde. Nussbaum gelooft dat het verhaal van Calmeyer vandaag zeer relevant is als een model van weerstand.
Calmeyer hield zich bezig met een soort ingehouden sabotage om de nazi-agenda te dwarsbomen en werkte binnen de bestaande machtsstructuur om zoveel mogelijk joden te redden. In een tijd van stijgend populisme in de westerse wereld hoopt Nussbaum dat het voorbeeld van Calmeyer als inspiratie kan dienen.
“Soms zijn het alleen maar kleine dingen, mensen binnen hun eigen domein kunnen manieren vinden om actief op te komen voor hun mening,” zei ze.
“Of we succesvol zullen zijn of niet, kan ik niet voorspellen. Maar voor onze eigen integriteit, degenen onder ons die ervan overtuigd zijn dat dingen verkeerd worden gedaan, denk ik dat we ons, elk op zijn of haar eigen manier, moeten verzetten en ons best moeten doen. Dat is alles wat we kunnen doen. “
