Leerdam, in het rivierengebied tussen Tilburg en Utrecht, heeft al vrij vroeg een joodse vestiging gekend. Terwijl op een aantal plaatsen joden zich vestigden vanaf de achttiende eeuw of later, is de vermelding van een Joodse begraafplaats in Leerdam aan het begin van de zestiende eeuw iets uitzonderlijks. De begraafplaats zou gelegen kunnen hebben op de plek die oude Leerdammers kennen als ‘het Jodendom’, richting Leerbroek. Het Joden kerkhof lag daar mee ver buiten de muren van de stad Leerdam.
Aanzet
Begin 1600 duikt de eerste met naam genoemde Jood op in Leerdamse archieven. Die werkte bij een bank en leende geld uit, ontdekte auteur Teunis Blom. Het lijkt de aanzet te zijn voor een bescheiden vorm van een joodse gemeente die aan het begin van de zeventiende eeuw gaat ontstaan. Blom schreef Joods Leerdam, vier eeuwen joodse geschiedenis. Het boek is deze maand verschenen in een reeks publicaties van de Historische Vereniging Leerdam. Het boek Joods Leerdam beschrijft aan de hand van uitvoerig bronnenonderzoek de ontwikkeling van de Joodse Gemeente van Leerdam vanaf het begin van de zestiende eeuw tot aan de opheffing ervan in 1935. Ook de Tweede Wereldoorlog en de gevolgen hiervan voor de weinig overgeblevenen komt aan de orde.
Graafschap Leerdam
De Joodse Gemeente in Leerdam blijkt een gemeente te zijn geweest die in zijn eerste eeuwen niet geheel vrij was in haar doen en laten, maar beperkt werd door wat het graafschap Leerdam verordonneerde. Het graafschap was een onafhankelijk gebied aan de uiterste oostgrens van Holland dat formeel geen deel uitmaakte van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het was een bezitting van de Oranjes en zou dit tot 1795 blijven.
In de tweede helft van de achttiende eeuw krijgen de joodse inwoners meer ruimte en is er van beperkende maatregelen zo goed als geen sprake meer. In deze periode krijgen ook veel joden die door schuldeisers achtervolgd worden, van de graaf een vrijgeleide om zich in Leerdam te vestigen.
Drie sjoels
Na eerst van een huissynagoge gebruik gemaakt te hebben, krijgt men in het begin van de negentiende eeuw de beschikking over een eigen gebouw, dat als synagoge wordt ingericht. Het hield het niet lang uit. Er kwam een tweede sjoelgebouw, en pas het derde gebouw bleef gehandhaafd. In 1904 werd het 50-jarig bestaan ervan gevierd, en ter gelegenheid daarvan kreeg Leerdam een nieuwe Torarol die in Wilna was geschreven. Het gebouw staat nog steeds aan de Nieuwstraat, nu is het een woonappartement. Ook het als school gebouwde pand en de woning van de onderwijzer staan er nog, nu beide in gebruik als woning.
Door economische omstandigheden gedwongen verlaten aan het eind van de negentiende/ begin twintigste eeuw veel joodse inwoners Leerdam en trekken naar de grote steden. Dit is het begin van het einde van de Leerdamse kehilla. Groot was deze toch al niet en bestond meestal uit zo’n tien tot vijftien gezinnen. Op enkele uitzonderingen na, leefden zij niet in grote welstand.
Sluiting
Leerdam heeft in 1807 90 Joodse inwoners, het numerieke hoogtepunt van de kleine kehilla. Door de eeuwen heen wonen er gemiddeld rond de vijftig Joden in Leerdam. In 1935 waren er nog zo weinig dat de synagoge moest sluiten. Rabbijn Barend Drukarch was er in de laatste jaren voor dat de sjoel definitief werd gesloten, als jongeling nog naar toe getrokken om voor de toen nog drie Joodse gezinnen met de feestdagen minjan te verzorgen. De sluiting vond plaats op zondagmiddag 1 december 1935 met een sjoeldienst waarna per auto de Torarollen naar de sjoel in Gorinchem werden overgebracht. Opperrabbijn Davids hield een toespraak: “Dit sluiten van een sjoel behoeft niet als teken van verval van het Jodendom of van ondergang van het Joodse volk te worden gezien. Want elders, in het Land der Vaderen, worden talrijke bedehuizen opgericht die voor duizenden plaats bieden.”
Toen de Tweede Wereldoorlog begon, woonden er slechts twee Joodse vrouwen in Leerdam. De twee schoonzusters weigerden onder te duiken, werden gepakt en vonden de dood. Nadien zijn er volgens Blom zo goed als geen Joden meer naar Leerdam gekomen. Blom constateert: ,,Met de oorlog is de Joodse geschiedenis in Leerdam ten einde gekomen.”
Het geheel in fullcolour uitgevoerde boek is rijk geïllustreerd. Interessant voor genealogen is dat er van ongeveer 125 joodse families, die in Leerdam en Asperen woonden genealogische gegevens zijn opgenomen. Het geheel wordt aangevuld met overzichten van leden van het kerkbestuur en van de financiële situatie in de negentiende eeuw.
“Joods Leerdam” verschijnt als deel 15 in de Historische Reeks Leerdam, een uitgave van de Historische Vereniging Leerdam. Gebonden, 396 pagina’s, 17 x 24 cm. Prijs: EUR. 27,50 (excl. verzendkosten). ISBN 978 90 819776 4 8. Kijk voor bestel- en andere informatie op: www.historischeverenigingleerdam.nl
Via: NIK
