Veel mensen die naar Polen reizen gaan er op zoek naar sporen van hun verleden. Een verleden dat slechts gevonden kan worden tussen de overblijfselen van begraafplaatsen, een vage herinnering aan een stadhuis of een marktplein. Maar de synagoge was overal, in elke joodse gemeenschap, hoe klein ook, het centrale ontmoetingspunt.
Er zijn niet veel synagoges meer over: in vergelijking met de bijna
duizend begraafplaatsen zijn er nog slechts ca. 320 gebouwen over waar
ooit de gebeden klonken van de 3,5 miljoen joden die aan het begin van
de Sjoa in Polen leefden.
Het merendeel van de verdwenen synagoges werden door de Nazi’s
verwoest, vele andere werden tijdens het communistische bewind met de
grond gelijk gemaakt, en een aantal is door totale verwaarlozing
ingestort.
De na-oorlogse periode zag de verwoesting van sommige synagogegebouwen
door de communisten, maar tegelijkertijd werd er gewerkt aan de
reconstructie van andere, zoals die in Kielce en Rzeszow. De
gebedshuizen werden herbouwd als exacte copieen van de
vooroorlogse gebouwen, aan de hand van bouwtekeningen en afbeeldingen.
De synagoge van Kielce, de plaats waar de berucht-post-Sjoa pogrom
plaatsvond, ziet er anders uit de afbeeldingen van het vooroorlogse
origineel.
De synagoge van Tykocin, gebouwd in 1642. De synagoge werd gebouwd
nadat de Poolse bouwvoorschriften waren ingetrokken die beperkingen
stelden aan de maat en het uiterlijk van joodse gebedshuizen. De
synagoge van Tykocin werd in de jaren ’70 van de vorige eeuw
gerestaureerd.
In andere steden worden de synagoges niet herbouwd maar de restanten
omgevormd tot monumenten, zoals in Tarnow dat beroemd is om zijn daar
tentoongestelde Bima.
De meeste synagoges zijn tegenwoordig publiek toegankelijk, als museum,
archief of zelfs winkelcentrum. De sjoel van Kazimierz-Dolny is in
gebruik als bioscoop.
Het is verstandig om, voorafgaande aan een zoektocht naar een synagoge,
enig voorbereidend onderzoek te doen. Er zijn vele bronnen waar
informatie over synagoges in Polen kan worden gevonden. De catalogus
“Zachowane Synagogi I Domy Molitwy W Polsce Katalog” door Jan Jagielski
biedt een schat aan informatie die ook voor niet pools-sprekenden
begrijpelijk is, mede omdat bij elke plaatsvermelding, naast een korte
historie van het gebouw, een afbeelding en adres vermeld staan, en ook
verschillende schrijfwijzen van de plaatsnaam.
Boeken die zich richten op steden in het bijzonder, zoals “Synagogues
and Prayer Houses of Lodz” van Jacik Walicki en Tomasz Wisniewski’s
“Heartland of the Jewish Life, Synagogues and Jewish Communities in the
Bialystok Region” noemen vaak gebouwen die niet meer bestaan.
Jizkor-boeken vertellen vaak de geschiedenis van een stad of dorp en
maken melding van de plekken waar synagoges stonden.
Het Joods Historisch Instituut, ook wel ‘Zih’ genoemd, aan de Ulica
Tlomackie 3/5 in Warschau, huisvest ondermeer de burelen van Jan
Jagelski, specialist op het gebied van Pools-joodse monumenten. De
bokewinkel van het Zih op de begane grond biedt een grote keuze Engelse
en Poolse boeken over de joodse geschiedenis van Polen. In Krakau is
boekhandel Jordan een goed uitgangspunt.
Zie ook: www.jewishvirtuallibrary.org
